در فرهنگ لغت آکسفورد، ارتباطات (communications) به عنوان “فرایند یا علمِ انتقال پیام‌ها و اطلاعات” تعریف شده است. با همین تعریف کوتاه و مختصر، می‌توان به نقش تأثیرگذارِ مهارت‌های ارتباطی معلم پی برد. چرا که معلمان دائما در حال انتقال دانش و اطلاعات به دانش‌آموزان هستند.
تحقیقات نشان می‌دهند که تسلط معلم بر دانشِ موضوعی، تنها ۵۰ درصد بر روی موفقیت او در تدریس تأثیر می‌گذارد. ۵۰ درصدِ دیگر این موفقیت، به مهارت‌های ارتباطی او -ارتباط معلم با دانش آموزان، ارتباط معلم با والدین و سایر همکاران- بستگی دارد. همچنین ثابت شده است که میزان ارتباط و تعامل بین معلم و دانش‌آموز، تأثیر مستقیمی بر روی موفقیت تحصیلی شاگردان دارد.
بنابراین توانایی برقراری ارتباط مؤثر و ایجاد رابطۀ صمیمانه با دانش‌آموزان، والدین و همکاران، یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی است که هر معلمی باید در خود تقویت کند.
راهکارهایی برای اثربخش کردن ارتباط معلم با دانش‌آموزان
همان طور که در ابتدای مقاله هم اشاره کردیم، فرایند انتقال دانش به دانش‌آموزان، چه به صورت کلامی و چه به صورت غیرکلامی، نیازمند مهارت‌های ارتباطی معلم است.
معلم باید مفاهیم درس را با سبک های مختلف یادگیری دانش‌آموزان هماهنگ کند، انگیزۀ یادگیری را در آن‌ها ایجاد کند، با دانش‌آموزان روابط حمایتی بسازد، کلاس را مدیریت کند، به دانش‌آموز بازخورد بدهد و محیط یادگیری امن و اثربخشی را در کلاس ایجاد کند.
هر چه معلم مهارت‌های ارتباطی بهتری داشته باشد، این وظایف را به شیوۀ مؤثرتری انجام می‌دهد و به نوبۀ خود، دانش‌آموزان نیز پیشرفت تحصیلی بیشتری خواهند داشت.
۱. ایجاد یک محیط یادگیری امن و حمایتی
وجود روابط حمایتی بین معلم و دانش‌آموز، تأثیر مثبتی روی افزایش مشارکت دانش‌آموزان و پیشرفت تحصیلی آن‌ها دارد. حتی ادعا می‌شود که روابط حمایتی می‌توانند این فرضیه را که “دانش‌آموزان کم بضاعت، موفقیت تحصیلی کمتری دارند” نفی کنند. (O’Connor & McCartney, 2007).
اگر دانش‌آموزان در کلاس احساس امنیت کنند، می‌توانند در بحث‌های کلاسی شرکت کنند، افکار و عقاید خود را مطرح کرده، درخواست کمک کنند و سؤالات خود را آزادانه بیان کنند. در نتیجه سطوح بالاتری از مشارکت در کلاس اتفاق می‌افتد. همین موضوع باعث یادگیری بهتر و موفقیت بیشتر دانش‌آموزان می‌شود.
ایجاد چنین محیط حمایتی، با استفاده از بهبود ارتباط معلم با دانش آموزان امکان‌پذیر است. به عنوان فردی که در مسیر تبدیل شدن به بهترین معلم گام برمی‌دارد، باید نسبت به دانش‌آموزان خود شناخت کافی به دست آورید و به آن‌ها این اطمینان را بدهید که از قضاوت و تحقیر در کلاس، در امان هستند. نگرش مثبت، احترام به دانش‌آموزان، دلسوزی و همدلی با آن‌ها در ایجاد محیط امن و قابل اعتماد بسیار کمک کننده هستند.
برای ایجاد محیط یادگیری امن و مثبت چه کنیم؟
♦ سعی کنید در روزهای اول تدریس، نام همۀ دانش‌آموزان را یاد بگیرید. برای آن‌ها این فرصت را فراهم کنید تا با اطمینان خاطر در مورد مشکلات و مسائلشان با شما صحبت کنند. در گفتگوهای خود با دانش‌آموزان، حس همدلی و حمایت را به آن‌ها منتقل کنید. هرگز عقاید و افکارشان را قضاوت نکنید یا مورد تمسخر قرار ندهید.
♦ ممکن است برخی دانش‌آموزان از اینکه در مقابل سایر همکلاسی‌های خود صحبت کنند احساس خوبی نداشته باشند. در چنین شرایطی باید با استفاده از برخی روش‌ها، احساس امنیت بیشتری را در دانش‌آموز ایجاد کنید.
♦ با این حال دقت داشته باشید که در تعامل با دانش‌آموزان، مشارکت در کلاس نباید به صورت اجباری اتفاق بیفتد. چرا که ممکن است برخی از دانش‌آموزان که به نظر بسیار ساکت هستند، مهارت‌های شنیداری فوق‌العاده‌ای داشته باشند و علی رغم عدم مشارکت، به اندازۀ سایر دانش‌آموزان، در یادگیری موفق باشند.
۲. استفاده هر چه بیشتر از کارهای گروهی
استفاده از روش تدریس فعال، از جمله بحث‌ها و کارهای گروهی در کلاس، به ایجاد محیط یادگیری بهتر کمک می‌کنند. دانش‌آموزان با شرکت در گروه‌های کوچک می‌توانند نظرات خود را با دیگران به اشتراک بگذارند و مهارت‌های ارتباطی خود را بهبود دهند.
این نوع فعالیت‌ها فرصت خوبی را برای شاگردان فراهم می‌کنند تا سؤالات خود را از شما بپرسند و بازخوردهای لازم را دریافت کنند. این امر باعث بهبود ارتباط معلم با دانش آموزان و همچنین درک بهتر درس می‌شود.
از سوی دیگر می‌توانید از طریق کار تیمی با سایر همکاران نیز، مهارت‌های ارتباطی خود را ارتقا دهید. برنامه‌ریزی‌های گروهی، به اشتراک گذاشتن ایده‌ها، حل مسائل مختلف با همکاری یکدیگر، باعث بهبود مهارت‌های ارتباطی و شیوۀ تعامل شما با دیگران می‌شود.
۳. استفادۀ مناسب از زبان بدن
ارتباطات، علاوه بر بخش کلامی، شامل بخش غیرکلامی نیز می‌شود. به عنوان معلم مدرسه یا معلم خصوصی باید اطمینان حاصل کنید که سیگنال‌هایی که از طریق زبان بدن خود می‌دهید، مثبت، مطمئن و گیرا باشند.
♦ برای مثال، برقراری ارتباط چشمی با دانش‌آموزان در حین صحبت کردن و به خصوص هنگام تدریس، نشان دهندۀ حمایت و توجه شما نسبت به آن‌ها است. این موضوع باعث می‌شود که دانش‌آموزان توجه بیشتری به درس داشته باشند که در یادگیری و افزایش تعامل معلم و دانش‌آموزان تاثیر مستقیمی دارد.
♦ برای این که بتوانید تماس چشمی خود را در حین تدریس حفظ کنید، لازم است روی مطالب درسی تسلط کامل داشته باشید و نیازی به استفاده از کتاب و یادداشت نداشته باشید.
♦ در حین تدریس، برای تأکید روی برخی موضوعات، باید از زبان بدن استفاده کنید. این موضوع باعث افزایش ارتباط معلم با دانش آموزان می‌شود و به لحاظ بصری برای شاگردان بسیار جذاب و به یاد ماندنی‌تر خواهد بود.
برای تشویق دانش‌آموزان به مشارکت در کلاس، از لبخند، تکان دادن سر یا سایر حرکات دست استفاده کنید. همچنین حرکت کردن معلم در کلاس به ایجاد ارتباط بهتر با دانش‌آموزان، جلوگیری از تبعیض بین شاگردان و کمتر شدن حواس‌پرتی آن‌ها کمک می‌کند.
استفاده از زبان بدن در مواجهه با رفتارهای نامناسب دانش آموزان
زبان بدن در برخورد با رفتارهای منفی دانش آموزان نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.
برای جلوگیری از ایجاد تنش و درگیری، هیچ گاه از رفتارها و حرکات تهاجمی استفاده نکنید. بالای سر او دست به سینه و با صدای بلند او را مؤاخذه نکنید. بلکه بهتر است کنار گوش او و با صدای آهسته به او تذکر دهید و یا بیرون از کلاس در مورد رفتارهای منفی با او صحبت کنید. این روش علاوه بر حفظ شخصیت دانش‌آموز، اثربخشی بیشتری نیز دارد.
۴. گوش دادن فعال و مؤثر
در مورد ارتباط معلم با دانش آموزان، نباید از “گوش دادن فعالانه” غافل شد. بر اساس تحقیقات انجام شده، بیش از ۶۰ درصد از سوء تفاهم‌ها در ارتباط با دیگران، ناشی از ضعف در مهارتِ گوش دادن است. (Caruso, Colombi, & Tebbit, 2017)
تمرین خوب گوش دادن در کلاس، به دو دلیل می‌تواند برای شما مفید باشد. در وهلۀ اول شما الگویی برای دانش‌آموزانتان خواهید شد که مهارت‌های شنیداری خود را بهبود دهند و در نتیجه درس‌ها را بهتر به خاطر بسپارند. در وهلۀ دوم نیز با استفاده از گوش دادن فعال می‌توانید از بروز بسیاری از سوء تفاهم‌ها در تعامل با شاگردانتان جلوگیری کنید.
شنیدن دقیق صحبت‌های دانش‌آموز، قطع نکردن حرف‌های او، سؤال پرسیدن و بررسی اینکه منظور آن‌ها را به درستی متوجه شده‌اید بخشی از فرایند گوش دادن فعالانه است. همچنین می‌توانید برخی از حرف‌های دانش‌آموز را تکرار کنید یا خلاصه‌ای از صحبت‌هایش را با جمله‌بندی متفاوت بیان کنید.
گوش دادن فعال و مؤثر، بهترین روش برای پرورش درک متقابل در کلاس درس و روشی عالی برای برقراری ارتباط اثربخش و نزدیک با دانش‌آموزان است.
۵. بازخورد دادن
یکی دیگر از مؤلفه‌های اصلی در بحث ارتباط معلم با دانش آموزان، بازخورد دادن (feedback) است. در سال‌های اخیر، در رابطه با این موضوع، مطالعات زیادی انجام شده است. بازخوردهای مثبت (مانند تشویق)، باعث افزایش اعتماد به نفس در شاگردان، ایجاد یک محیط یادگیری حمایتی و موفقیت تحصیلی دانش‌آموزان می‌شود.
بازخوردهای مثبت
از بازخوردهای مثبت برای اصلاح رفتارهای اشتباه دانش‌آموزان نیز می‌توان استفاده کرد (Howell, Caldarella, Korth, & Young, 2014).
برای مثال، وقتی سؤالی را مطرح می‌کنید ممکن است برخی دانش‌آموزان برای پاسخ به آن سؤال، همهمه و هیاهو ایجاد کنند. در چنین شرایطی می‌توانید دانش‌آموزی را که به جای سر و صدا، دست خود را بالا برده است، تشویق کنید. به این ترتیب سایر دانش‌آموزان نیز احتمالا فریادهای خود را متوقف کرده و از دانش‌آموزی که مورد تشویق قرار گرفته است، الگوبرداری می‌کنند.
♦ البته در نظر داشته باشید که استفاده از بازخوردهای مثبت، در شرایطی که دانش‌آموز سزاوار آن نیست، نه تنها سازنده نیست بلکه می‌تواند در فرایند یادگیری اثر منفی نیز داشته باشد (Cannella, 1986).
♦ یکی دیگر از نکات مهم در مورد بازخوردهای مثبت، عدم استفاده از عبارات کلی و مبهم مانند “فوق‌العاده‌س”، “چه کار خوبی” و غیره است. این عبارات انگیزه‌ای در دانش‌آموز ایجاد نمی‌کنند، زیرا آن‌ها متوجه نمی‌شوند که دقیقا برای چه بخشی از کار مورد تشویق قرار گرفته‌اند.
♦ استفادۀ بیش از حد از تشویق و بازخورد مثبت نیز سازنده نیست. دانش‌آموزی که به بازخوردهای مثبت و تمجید همیشگی معلم عادت کرده است، در شرایطی که مورد تشویق قرار نمی‌گیرد دچار سرخوردگی و بی‌انگیزگی می‌شود.
به طور خلاصه بازخوردهای مثبت باید واضح ، شفاف و در قبال یک شایستگی واقعی صورت بگیرند. در حین ارائۀ بازخورد مثبت، نام دانش‌آموز را به زبان بیاورید و مشخص کنید که دقیقا برای چه کاری مورد تشویق قرار گرفته است.
بازخوردهای منفی
بر اساس تحقیقات انجام شده، متأسفانه معلمان در تعامل خود با دانش‌آموزان در کلاس‌های درس، از بازخوردهای منفی بیشتر از بازخوردهای مثبت استفاده می‌کنند.
اگر چه که در مواردی، بازخوردهای منفی باعث تغییر رفتار اشتباه دانش‌آموز یا افزایش تلاش او می‌شود، اما از سوی دیگر این نوع رفتار، منجر به ایجاد تنش در روابط دانش آموز و معلم و پایین آمدن احتمال موفقیت‌های تحصیلی او در طولانی مدت خواهد شد. (Wu et al., 2010)
در شرایطی که ناچار به ارائۀ بازخوردهای منفی هستید باید به صورت صریح و شفاف به رفتاری که قصد متوقف کردن آن را دارید، اشاره کنید. دلیل آن را به دانش‌آموز توضیح دهید (برای مثال، “دیگه نباید این کار رو انجام بدی، کار خیلی خطرناکیه”). به او فرصت فکر کردن بدهید. استفاده از این روش‌ها، اثربخشیِ بازخوردهای منفی را افزایش می‌دهد و از مضرات آن می‌کاهد.
معلم نیز باید به دانش‌آموزان خود اجازه بدهد تا درباره درس‌ها یا سبک تدریس او بازخوردها و نظرات خود را بیان کنند. به این ترتیب به آن‌ها نشان می‌دهید که برای نظرشان ارزش قائل هستید. این موضوع باعث بهبود ارتباط معلم با دانش آموزان می‌شود و در نتیجه به تدریس شما و یادگیری هر چه بیشتر آن‌ها کمک می‌کند.
۶. به کار گرفتن حس شوخ طبعی
بر اساس مطالعات انجام شده، استفاده از حس شوخ‌طبعی در کلاس، باعث افزایش یادگیری،ایجاد انگیزه در دانش آموزان و ایجاد رابطۀ مثبت بین معلم و دانش‌آموزان می‌شود. (Segrist & Hupp, 2015)
با استفاده از این روش می‌توانید با دانش‌آموزان خود ارتباط صمیمانه‌تری برقرار کرده و آن‌ها را به درس علاقمند کنید. برای مثال، می‌توانید از لطیفه یا حکایت‌های خنده‌دار استفاده کنید، مثال‌های شخصی بزنید یا به شوخی‌های محترمانۀ دانش‌آموزانتان بخندید.
در این مورد باید بسیار حساس و دقیق باشید؛ در مورد حساسیت‌های دانش‌آموزان مانند مذهب، قومیت، لهجه و غیره شوخی نکنید. از شوخی‌های غیرمرتبط با درس، شوخی‌های تهاجمی، جنسیتی و غیره خودداری کنید.
هرگز برای شوخی کردن و خنداندن شاگردان، دانش‌آموزی را تحقیر و شرمنده نکنید. فقط شوخی‌هایی را ادامه دهید که از طرف همۀ دانش‌آموزان، عکس‌العمل مثبت دریافت کرده باشد.
۷. استفاده از مهارت‌های تکنولوژیک
استفاده از تکنولوژی های آموزشی و ابزارهای فناورانه در تدریس نظیر کامپیوتر، ویدیوهای آموزشی و منابع آنلاین، روش دیگری برای ارتباط با دانش‌آموزان در سبک‌های یادگیری مختلف و افزایش مشارکت آن‌ها در کلاس است. سعی کنید که با مهارت‌های تکنولوژیک مفید در زمینۀ تدریس آشنا شوید و از این ابزارها به صورت منظم در تدریس خود استفاده کنید.
۸. شفافیت و وضوح در کلام
خوب ارتباط برقرار کردن و خوب درس دادن، هر دو با “درک کردن” و “درک شدن” در ارتباط هستند. به همین دلیل، به عنوان یک معلم باید همیشه صریح، شفاف و واضح صحبت کنید و کلمات را متناسب با درک دانش‌آموزانتان انتخاب کنید. این موضوع به خصوص در مورد ارتباط معلم با دانش‌آموزان ابتدایی از اهمیت بالاتری برخوردار است.
♦ در هنگام نوشتن طرح درس اطمینان حاصل کنید که موضوعات پیچیده را به بخش‌های ساده و منطقی تقسیم‌بندی کرده‌اید به گونه‌ای که برای شاگردانتان به طور کامل قابل درک باشند. سعی کنید با پرسیدن چند سؤال و درخواست خلاصه‌نویسی از دانش‌آموزانتان، اطمینان حاصل کنید که تدریس شما کاملا شفاف و واضح بوده است.
♦ در مورد دانش‌آموزان ابتدایی، استفاده از سؤالات بسته با پاسخ بله یا خیر، سؤالات چند گزینه‌ای یا جملات شروع کننده برای ارتباط بسیار مؤثر است. در مورد دانش‌آموزان مقاطع بالاتر سؤالات باز (مانند نظرت در این مورد چیه؟ و…) به توسعه مهارت‌های حل مسأله و تفکر خلاق در آن‌ها کمک می‌کند.
ارتباط بین معلم و والدین
به عنوان یک معلم باید بتوانید با والدین نیز ارتباط مؤثری داشته باشید. این ارتباط را می‌توان از طریق رسانه‌های مختلف مانند تلفن، ایمیل، جلسات حضوری و غیره برقرار کرد. بنابراین لازم است که هم در بخش ارتباطات کلامی و هم در بخش ارتباطات نوشتاری، مهارت کافی داشته باشید.
نحوۀ ارتباط معلم با والدین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که در بسیاری از مواقع لازم است که در موارد مسائل حساسی مانند مشکلات رفتاری دانش‌آموز، مشکلات یادگیری، نقاط قوت و ضعف او با والدین صحبت کنید. در تعامل معلم و والدین، شفافیت و درایت معلم، عنصر بسیار تأثیرگذاری است.
ناتوانی در برقراری ارتباط مؤثر با والدین می‌تواند منجر به تردید آن‌ها در توانایی‌های تدریس شما و در نتیجه شکایت‌های احتمالی از شما شود. ضمن اینکه والدین نمی‌توانند تحلیل درستی از عملکرد و توانایی‌های فرزندشان و نیازهای آموزشی او داشته باشند. در نهایت، ضعف در این موضوع به چالشی بین معلم و والدین تبدیل خواهد شد.
ارتباط معلم با همکاران
تدریس یک کار انفرادی نیست. شغل معلمی به همکاری و ارتباط با سایر همکاران نیز نیاز دارد. ارتباط مؤثر با سایر همکاران در موفقیت شما به عنوان معلم بسیار تأثیرگذار است. انجام برنامه‌ریزی‌های درسی به همراه همکاران، به اشتراک گذاری تجربیاتتان با آن‌ها، حضور در جلسات، ارتباط با مدیر و غیره، همگی نیازمند مهارت‌های ارتباطی خوبی از سوی معلم هستند.
♦ اگر احساس می‌کنید از سایر همکارانتان جدا افتاده‌اید یا همواره درگیر تعارض و کشمکش با آن‌ها هستید، به احتمال زیاد باید تغییراتی را در خودتان ایجاد کنید و مهارت‌های ارتباطی خود را در این زمینه توسعه دهید.
علاوه بر این نکات، در ارتباط با همکارانتان بهتر است موارد زیر را نیز در نظر بگیرید:
- در حضور شاگردانتان، مدیر، سایر معلم‌ها و والدین، از معلم‌های دیگر بدگویی نکنید.
- انتقادهای مخرب را کنار بگذارید و تا حد امکان از انتقادهای سازنده، تشویق و حمایت استفاده کنید.
- با تواضع و فروتنی با همکارانتان ارتباط برقرار کنید.
- نگرش مثبت خود را تقویت کنید.
- حساسیت‌های افراد را درک کنید.
- به علایق آن‌ها توجه نشان دهید.